Półtora nieszczęścia
Data publikacji: Wtorek 15 kwietnia 2014
W języku jak w życiu: lepiej nie robić niczego połowicznie. A jeśli już trzeba coś dzielić na pół w różnych wariantach, warto raz a dobrze wyjaśnić, jak robić to poprawnie. Ponieważ liczebniki ułamkowe pół i półtora zachowują się w języku bardzo podobnie, łatwiej jest przyjrzeć się poszczególnym kwestiom poprawnościowym w odniesieniu do obu form.
Oba te liczebniki są nieodmienne, przy czym pół
występuje zawsze w tej samej formie, natomiast półtora przybiera dwie formy rodzajowe: półtora dla rodzaju
męskiego i nijakiego (półtora melona,
półtora jabłka) oraz półtorej dla rodzaju żeńskiego (półtorej gruszki).
Chociaż te formy rodzajowe niekiedy się mylą, obowiązująca
reguła jest prosta i niezmienna. Natomiast zupełnie inaczej ma się sprawa w
przypadku konstrukcji przyimkowych i rzeczownikowych.
Konstrukcje przyimkowe
Zasadniczo oba liczebniki zawsze wymagają dopełniacza, i to niezależnie od stojących przed nimi przyimków. Oto przykłady.
Kupiłem półtora kilograma kawy.
Napisałam półtorej strony.
Przed nami jeszcze pół dnia drogi.
Uwaga! Liczebnik pół decyduje także o formie rzeczownika w złożeniach z liczebnikami głównymi. Czyli jedziemy na dwa i pół tygodnia (nie: tygodnie), dziergamy trzy i pół metra (nie: metry) szala, przed dwoma i pół miliona (nie: milionami) lat i po siedmiu i pół roku (nie: latach). W dwóch ostatnich przykładach, gdzie mamy do czynienia z przyimkiem w narzędniku lub miejscowniku, z wolna upowszechnia się forma z liczbą mnogą (czyli taka, w której decyduje nie liczebnik pół, a liczebnik główny), lecz nie jest ona jeszcze uznawana za poprawną.
Rzeczowniki godzina/rok/wiek
W ramach konstrukcji przyimkowych (zwłaszcza z przyimkami przed i po) z liczebnikiem pół nietypowo zachowują się połączenia tego liczebnika z rzeczownikami godzina, rok, wiek. Wtedy wyjątkowo to przyimek, a nie liczebnik decyduje o formie rzeczownika. Czyli pociąg uciekł nam przed pół godziną (nie: godziny), zgubiliśmy kapelusz przed pół rokiem (nie: roku), a koturny wyszły z mody przed pół wiekiem (nie: wieku).
Z kolei rzeczownik półtora przybiera taką nietypową formę jedynie w przypadku połączenia przyimka przed z rzeczownikiem rok. Czyli przychodzimy na półtorej godziny, wyjeżdżamy po półtora roku, ale przeprowadziliśmy się przed półtora rokiem.
Razy kilka
Formę wyjątkową stanowi wyrażenie złożone z liczebnika pół lub półtora i rzeczownika raz. W przypadku samego liczebnika ułamkowego sytuacja wygląda typowo, czyli o formie rzeczownika decyduje forma liczebnika (pół/półtora raza), natomiast gdy liczebnik ułamkowy dodatkowo występuje w połączeniu z głównym, to właśnie liczebnik główny narzuca formę rzeczownikowi (dwa i pół razy).
Jeżeli mamy wątpliwości, jak to jest z tymi razami, proponuję zrobić tak, jak napisałam na początku: nauczyć się raz a dobrze.